Chałupa w Starym Jarosławiu
Zagrody zamknięte z budynkiem bramnym na froncie i chałupą posadowioną w głębi posesji wykształciły się w 1 ćw. XIX w., tj. w okresie po uwłaszczeniu chłopów, w wyniku wprowadzania nowych metod gospodarowania. Niegdyś licznie występujące w północnej części Pomorza Zachodniego, obecnie zachowane są szczątkowo, bądź z ubytkami w zabudowie.
Prezentująca ten typ budownictwa wiejskiego zagroda w Starym Jarosławiu 40 zachowała pierwotny, XIX–wieczny układ kompozycyjny i zabudowę o wysokich wartościach kulturowych. Stanowi waży element waloryzujący krajobraz kulturowy wsi.
Obiekt ujęty w wojewódzkiej ewidencji zabytków
Słowa kluczowe: zagroda czworoboczna, chałupa, budynek bramny, konstrukcja ryglowa, strychuły (glina)
Lokalizacja
Zobacz lokalizacje na mapie OpenStreetMap
Zagroda nr 40 położona jest w południowej części wsi, w nieznacznej odległości na zachód od głównej drogi wiejskiej. Rozlokowana jest na przestronnej czworobocznej posesji, otoczonej polami i łąkami.
Historia
Zagroda została założona w 1 połowie XIX wieku, na tzw. surowym korzeniu (na nowym miejscu) w okresie rozbudowy wsi po wprowadzeniu w Prusach reform rolnych i uwłaszczeniu chłopów. Należała do rodziny Beckmann - zamożnych chłopów, wzmiankowanych w Starym Jarosławiu już od 1648 roku.
Poszczególne budynki zostały zakomponowane w czworobocznym układzie, z obszernym podwórzem, do którego prowadziły dwa, przeciwległe przejazdy bramne – od strony pola i drogi wiejskiej. Najstarszym obiektem jest chałupa ryglowa, wzniesiona w 1838 roku (według inskrypcji nad drzwiami frontowymi), ulokowana w głębi podwórza. W tym samym czasie (2 ćwierć XIX wieku) przy chałupie wybudowano budynek gospodarczy z przejazdem od strony pola oraz ryglową stodołę z gołębnikiem i galeryjką wzdłuż zachodniego boku podwórza. Obecnie oba budynki gospodarcze nie istnieją.
Z 1860 roku pochodzi frontowy budynek inwentarsko – bramny. Datowanie poświadcza inskrypcja, wyryta na nadprożu wrót przejazdu bramnego, wymieniająca też ówczesnego właściciela zagrody Ernsta Beckmanna. W latach 10. XX wieku budynek został przemurowany cegłą (w obrębie parteru), wymieniono też część konstrukcji więźby dachowej, stolarkę oraz wprowadzono nowe podziały wnętrza.
Po 1945 roku zagrodę otrzymali na mocy nadania państwowego przesiedleńcy z Polski centralnej, którzy prowadzili tutaj rodzinne gospodarstwo indywidualne. Obecnie zagroda jest własnością prywatną.
Opis
Zagroda nr 40 o czytelnej pierwotnej kompozycji zamkniętej (czworobocznej), z zachowaną w większości zabudową historyczną w konstrukcji ryglowej (szachulcowej), w części przemurowaną cegłą. Północny i wschodni bok podwórza wyznacza wielkokubaturowy i wielofunkcyjny, murowano-szachulcowy budynek inwentarski z przejazdem bramnym z furtką do komunikacji pieszej. Został założony na rzucie zbliżonym do odwróconej litery „L”, a jego imponująca, dwuskrzydłowa bryła przekryta jest wspólnym, masywnym dachem dwuspadowym. Na belce nadproża wrót, od strony drogi wiejskiej, wyryta jest inskrypcja:
[B H Ernst Beckmann … Marcin Vorwiebe 29 den Juni 1860].
W głębi parceli, w osi założenia, posadowiony jest dom mieszkalny, zwrócony kalenicą do drogi wiejskiej. Stanowi on najstarszy komponent zabudowy zagrody, o oryginalnej formie bryły i konstrukcji ryglowej ze strychułowym (glinianym) wypełnieniem pól międzyryglowych. Budynek w typie szerokofrontowej, pięcioosiowej chałupy, nakrytej wysokim dachem naczółkowym. Elewacje cechuje czarno – biała estetyka i arytmiczny układ słupów, połączonych jednym poziomem rygli, w narożach wzmocnionych zastrzałami. Przy drzwiach frontowych zastrzały, symetrycznie odwrócone, mają łukową formę.
Historyczne podwórze gospodarcze jest w całości wybrukowane kamieniem polnym, z wydzielonym gnojownikiem (obecnie zasypanym i wygrodzonym kamieniami).
Fotogrametria
Poniższa prezenetacja "Model 3D - Chałupa w Starym Jarosławiu" w technologii rzeczywistości wirtualnej i rozszerzonej wykorzystuje zewnętrzny portal Sketchfab i ma rozmiar około 310MB.
Alternatywny opis prezentacji "Model 3D - Chałupa w Starym Jarosławiu": Stary drewniano-gliniany dom z wysokim dachem spadzistym. Budynek pochylony z wieloma ubytkami. Widoczna konstrukcja budynku w formie szachownicy.
Źródła
- Bibliografia:
- Katalog budownictwa ludowego, oprac. A. Sikorski, 1972, m-pis, archiwum WKZ Delegatura w Koszalinie;
- Karta ewidencyjna zabytku architektury i budownictwa, Zagroda nr 40. Stary Jarosław, oprac. W. Witek, 2002, archiwum WKZ Delegatura w Koszalinie;
- Autorzy zdjęć i ilustracji:
- Archiwum WUOZ o. Koszalin (zdjęcia nr 1 – 6);
- W. Witek (zdjęcia nr 7 – 16);
- Biuro Dokumentacji Zabytków – K. Tymbarski (ilustracje nr 17 - 30);